ΠΙΕΡ ΑΣΟΥΛΙΝ – Το Υπερωκεάνιο & ANNE BEREST – La Carte Postale

Έχω μια συνήθεια να μη διαβάζω κριτικές βιβλίων τα οποία έχω αποφασίσει ήδη να διαβάσω. Δε θέλω να μου αποκαλύψουν την πλοκή, φοβάμαι ότι θα επηρεαστώ από τη γνώμη τους, για διάφορους λόγους. Τις διαβάζω όμως μετά. Έτσι από το Δεκέμβριο που μου χάρισαν « Το Υπερωκεάνειο» του Πιερ Ασουλίν δεν κοίταζα καν τον τύπο, να δω τι γράφτηκε γι αυτό το βιβλίο. Πριν κάμποσες μέρες το ολοκλήρωσα και κάποια στιγμή ξεκίνησα να γράφω ένα σύντομο σημείωμα στο Goodreads.

Και ξαφνικά συνειδητοποιώ ότι το υπερωκεάνειο “Georges Philippar” ήταν ένα πραγματικό πλοίο. Κι αυτό που νόμιζα ότι ήταν ένα εύρημα του συγγραφέα για χάρη της πλοκής, το ναυάγιο δηλαδή, ήταν ένα πραγματικό γεγονός που συνέβη το Μάιο του 1932 στα ανοιχτά του Αντέν, κοντά στη σημερινή Υεμένη.

Μια ιστορία που διαδραματίζεται πάνω σε ένα υπερωκεάνειο που κάνει τη διαδρομή Μασσαλία- Σαϊγκόν το 1932. Στην αρχή νομίζεις ότι θα διαβάσεις κάτι απλό, ευχάριστο, ιστορίες για πλουσίους που ταξιδεύουν με χλιδή, κολυμπάνε στην εσωτερική τους πισίνα, τρώνε περίπλοκα γεύματα και συζητάνε χωρίς τις γυναίκες τους για πολιτική. Σιγά σιγά όμως , ανακαλύπτεις τον μυστήριο αφηγητή που περιγράφει με χιούμορ και καυστικότητα τους υπόλοιπους με συνεχείς αναφορές σε άλλα βιβλία και συγγραφείς αλλά δε λέει τίποτε για τον εαυτό του. Και  ανακαλύπτεις ότι μιλάει επίσης για το ζοφερό πέπλο του ναζισμού που έχει αρχίσει να εξαπλώνεται πάνω από την Ευρώπη και οι περισσότεροι κάνουν ότι δεν το βλέπουν γιατί δεν τους βολεύει. Αυτά τα κομμάτια του βιβλίου είναι αυτά που με τάραξαν περισσότερο γιατί με έβαλαν σε μια θέση στην οποία αναρωτιόμουν με αγωνία τί θα έκανα εγώ σε μια τέτοια ιστορική συγκυρία.

Ταυτόχρονα η ζωή (των επιβατών της πρώτης θέσης) πάνω στο πλοίο κυλάει με συζητήσεις, άσκηση, γεύματα, ενατένιση της θάλασσας, σύντομες στάσεις σε ιστορικά λιμάνια, έρωτες, άλλα γεύματα, διάβασμα, πολύ διάβασμα. Και ένα φόβο για το ίδιο το υπερωκεάνειο μια και είναι μόλις είκοσι χρόνια μετά το ναυάγιο του Τιτανικού. Αυτός ο φόβος για τις κατασκευαστικές επιλογές του πλοίου, η περιγραφή των βραχυκυκλωμάτων, οι λάμπες που όλο χαλάνε είναι ίσως μια παραβολή για την Ευρώπη και τον τρόμο που έρχεται και (σχεδόν) κανείς δε θέλει να δει.

“Δεν ξέρω τι μέρα ήταν. Το μόνο που θυμάμαι είναι ότι περνούσαμε καλά. Μας τύλιγε μια αίσθηση αιώνιου παρόντος που ακύρωνε κάθε ημερολόγιο και έσβηνε κάθε ημερομηνία. Η κρουαζιέρα είναι ένα τέλειο αντίδοτο στο άγχος που εφορμά στο τέλος της εβδομάδας σε όσους μισούν τις Κυριακές”. 

Ο Ασουλίν είναι μαέστρος στο να περιγράφει την αστική τάξη της χώρας του, να την ειρωνεύεται με το γάντι, αλλά και να μιλάει για τα μεγάλα θέματα της εποχής που περιγράφει. Ο χώρος του πλοίου είναι ιδανικό σκηνικό για την ιστορία που στήνει: περιγράφοντας ένα μείγμα αληθινών και φανταστικών χαρακτήρων, σφάζοντας με το γάντι τους λογοτέχνες της εποχής όπως τον Στέφαν Τσβάιχ που τον αποκαλεί πάνω κάτω «ισαποστάκια» και τον θαυμάζει μόνο για τις συλλεκτικές του ικανότητες, και θαυμάζοντας απεριόριστα τον Τόμας Μαν, αποδίδοντας του φόρο τιμής, το Υπερωκεάνειο ως αντιστοιχία του σανατορίου, ένας χώρος στο οποίο είσαι εγγκλωβισμένος κατά κάποιο τρόπο, και όπου αναγκαστικά στοχάζεσαι για τη ζωή σου, ένας χώρος όπου κάποιοι έχουν ακόμη και αυτοκτονικές τάσεις μια και  «χωρίς τη χίμαιρα ότι ο καθένας μπορεί να κάνει ό,τι θέλει με τη ζωή του, θα βυθιζόμασταν στην τρέλα».

Ο Ασουλίν έχει γράψει ένα (άλλο) ολόκληρο βιβλίο για έναν πραγματικό χαρακτήρα που εμφανίζεται στο βιβλίο. Το δημοσιογράφο Αλμπερ Λοντρ, που έζησε μεταξύ 1884 και 1932 και σκοτώθηκε όντως στο ναυάγιο του Ζωρζ Φιλιπαρ. Πρόκειται για ένα θρυλικό Γάλλο δημοσιογράφο που καταπιάστηκε με δεκάδες θέματα της εποχής του, ταξίδευε ασταμάτητα, έγραψε για τη Ρωσική Επανάσταση, για τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο για την εκμετάλλευση των μαύρων στην Αφρική,  και των λευκών γυναικών στην Αργεντινή, για τα Βαλκάνια για τους ψαράδες μαργαριταριών στο Τζιμπουτί, και πέθανε εν πλω ενώ ετοίμαζε ακόμη ένα ρεπορτάζ βόμβα για το οποίο κανείς δεν ήξερε τίποτε.  Οπότε ίσως η έρευνα που έκανε για εκείνο το μη μυθοπλαστικό βιβλίο του χρησίμευσε πολύ και σε αυτό. Είναι ένα αριστοτεχνικά γραμμένο βιβλίο που μπλέκει την ιστορία με τη μυθοπλασία μας κάνει να σκεφτόμαστε αλλά και να απολαμβάνουμε με χαρά. Κάπως σαν μια κρουαζιέρα ας πούμε.

Μετά από το Υπερωκεάνιο έπιασα να διαβάσω το βιβλίο «La Carte Postale» της Anne Berest. Σε ένα άλλο σύμπαν θα ήταν η συνέχεια του βιβλίου του Ασουλίν. Στο Υπερωκεάνιο ο ήρωας φοβάται τον νεαρό Χίτλερ, τσαντίζεται με τους συνταξιδιώτες του γιατί δεν καταλαβαίνουν τι γίνεται στη Γερμανία, απελπίζεται γιατί βλέπει πώς καταλύεται κάθε μέρα η δημοκρατία και τρέμει το χειρότερο, έναν ακόμη πόλεμο. Δεν μπορεί φυσικά να φανταστεί τον τρόμο που έρχεται και τη «Τελική Λύση» που φαντάστηκαν κάποιοι.

Στην Καρτ Ποστάλ της Μπερέστ οι ήρωες είναι μια Ρωσική οικογένεια Εβραίων που ζει με σχετική άνεση λίγο έξω από τη Μόσχα το 1919. Ο πατριάρχης της οικογένειας που παρουσιάζεται ως άνθρωπος εφευρετικός και μαχητικός διαβλέπει τα προβλήματα και προτείνει στην οικογένεια του να μετοικήσουν είτε στην Παλαιστίνη για να βοηθήσουν να φτιαχτεί κάτι καινούριο είτε στην Αμερική. Τα παιδιά του, οι νύφες του οι γαμπροί του νομίζουν ότι ο πατέρας τους είναι υπερβολικός, απαισιόδοξος, τρομολάγνος. Ο ένας φεύγει για το Παρίσι για να γίνει ηθοποιός, ο άλλος για την Πράγα και ο τρίτος για την Λεττονία. Ο πατέρας ο ίδιος για την Παλαιστίνη.  Είναι άνθρωποι έξυπνοι, εργατικοί, καλλιτέχνες, αγαπούν τη ζωή, το διάβασμα, αγαπούν τη Γαλλία στην οποία καταλήγουν, θέλουν να ενσωματωθούν όσο πιο γρήγορα γίνεται αλλά βρίσκουν πάντα μπροστά τους ένα τοίχο επειδή είναι Εβραίοι. Και το τραγικό είναι ότι ακόμη κι όταν τους απομακρύνουν από το σπίτι τους για να τους πάνε στο Άουσβιτς αυτοί δεν πιστεύουν ότι θέλουν να τους θανατώσουν. Έχουν δει τη Γερμανία να διώκει τους Εβραίους στο έδαφος της αλλά πιστεύουν ότι η Γαλλία είναι κάτι άλλο, αυτά δεν γίνοτναι στη Γαλλία, λένε. Αν το βλέπαμε σε ταινία θα θέλαμε να τους φωνάξουμε, Φύγετε, φύγετε όσο είναι καιρός…

Το βιβλίο το γράφει η συγγραφέας Άνν Μπερέστ και πρόκειται για την ιστορία της ίδιας της της οικογένειας: ο πατριάρχης που αναφέρεται στις πρώτες σελίδες είναι ο προ προπαππούς της και το ένα από τα ζευγάρια που φεύγουν για τη Λεττονία είναι οι προπαππούδες της ο Εφραίμ και η Έμμα. Αρχίζοντας από μία κάρτα που λαμβάνει η μητέρα της το 2003 με τα ονόματα των τεσσάρων συγγενών της που εξοντώθηκαν στο Άουσβιτς, η Μπερέστ προσπαθεί να ανασυνθέσει την ιστορία της γιαγιάς της  και μέσα από αυτή να καταλάβει τον Αντισημιτισμό που είναι ζωντανός ακόμη και σήμερα. Στην έρευνά της μαθαίνει πολλά πράγματα για τη γλωσσολόγο μητέρα της, για τους ανθρώπους που συνάντησε η γιαγιά της ενώ κρυβόταν στο νότο της Γαλλίας και συμμετείχε στη γαλλική αντίστασης  ανάμεσα τους και τον ποιητή Ρενέ Σαρ. Πολλές φορές η Μπερέστ φτάνει στα όριά της και αναρωτιέται για το αν έχει νόημα να συνεχίσει, μια και κάνοντας το πληγώνεται η ίδια αλλά και η μητέρα της. Η μητέρα της (σημαντική γλωσσολόγος στη Γαλλία , η Lelia Picabia) αγνοούσε για πολλά χρόνια ότι η μητέρα της ήταν επιζήσασα του Ολοκαυτώματος και ότι οι παππούδες της και η θεία και ο θείος της είχαν χαθεί σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Έτσι σε κάποιες φάσεις δυσκολεύεται να αποδεχθεί αυτά που μαθαίνει από την κόρη της. Η Μπερέστ της λέει σε ένα σημείο: « Μαμά, καταλαβαίνω ότι αναστατώνεσαι από τις έρευνές μου. Και ότι με θεωρείς κι εσύ όπως η Μύριαμ, μια ξένη στη χώρα της ιστορίας σου. Όμως , μαμά αυτή είναι και δική μου ιστορία. Γεννήθηκες σε έναν κόσμο σιωπής, είναι φυσικό τα παιδιά σου να διψάνε για λέξεις.»

Είμαι σίγουρη ότι η Μπερέστ διάβασε πολλά βιβλία για να μπορέσει να ανασυνθέσει τον κόσμο και τις διαδρομές της γιαγιάς της. Σίγουρα και τον Ασουλίν (το Ξενοδοχείο Λουτέσια για το οποίο έχει γράψει και ο Ασουλίν, πρωταγωνιστεί σε ένα κεφάλαιο). Σίγουρα και τον Σαρ. Αντιγράφω από τα Φύλλα του Ύπνου :

«Καταπιέζω τον εαυτό μου για να διατηρήσει, παρά τη διάθεση μου, τη φωνή μου από μελάνι. Γι αυτό, με μια πένα από κέρατο κριαριού, που αδιάκοπα σβήνεται, που αδιάκοπα ξαναναβει, συγκεντρώνεται, τεντώνεται και με μια ανάσα γραφω αυτό, ξεχνάω εκείνο. Αυτόματο της ματαιοδοξίας; Ειλικρινά όχι. Ανάγκη να ελέγξω το προφανές, να του δώσω υπόσταση.»

Είναι ένα πολύ ωραίο βιβλίο, ελπίζω να το δούμε μεταφρασμένο και στα ελληνικά.

Τώρα είναι Κυριακή απόγευμα. Εγώ μια μέση γυναίκα σε μια Ευρωπαϊκή χώρα, με όλες τις ανέσεις που αυτό συνεπάγεται, έχω μόλις τελειώσει την ανάγνωση αυτών των βιβλίων και αναρωτιέμαι τι θα κάνω γι αυτό. Αυτές οι ιστορίες με καίνε, θέλω να τις μοιραστώ με όλους όσους ξέρω, έχω μια κάπως παλαβή λάμψη στο μάτι όταν μιλάω γι αυτές. Ο μακαρίτης ο πατέρας μου πολλές φορές μας μιλούσε για τους ήρωες των βιβλίων που διάβαζε σαν να ήταν φίλοι του ή γνωστοί του. Έτσι κι εγώ τώρα. Φτιάχνω ένα τσάι. Μπαίνω στην ιστοσελίδα της Ισραηλίτικης Κοινότητας  της Λάρισας και διαβάζω για τη Συναγωγή Ετς  Χαγίμ που χρειάζεται επειγόντως αναστήλωση. (Μπορείτε να συνεισφέρετε εδώ). Ψάχνω να βρω υλικό για μιλήσω στα παιδιά στο σχολείο. Το σημαντικό είναι να μην ξεχάσουμε. Να μη σταματήσουμε να μιλάμε.