Κάθε χρόνο γύρω στις αρχές Δεκεμβρίου, οι μεγάλες εφημερίδες και οι βιβλιοφιλικοί ιστότοποι στην Ελλάδα και το εξωτερικό δημοσιεύουν μια σειρά από λίστες με τα καλύτερα βιβλία της χρονιάς. Ή τα πιο εμπορικά, ή τα πιο όμορφα, ή τα πιο ασυνήθιστα. Όλοι μπορούμε να βρούμε μια λίστα που να μας ταιριάζει. Τις αγαπώ και με αγχώνουν επίσης. Ενώ θεωρώ ότι διαβάζω αρκετά, σπάνια έχω διαβάσει πάνω από ένα ή δυο βιβλία από αυτές τις λίστες. Εστιάζουν στις καινούριες κυκλοφορίες συνήθως ή στα μυθιστορήματα ή σε κάποια άλλη κατηγορία. Αλλά δεν πειράζει. Έχω καταλάβει πια ότι ο καθένας μας κάνει τις δικές του λίστες. Είναι όπως οι βιβλιοθήκες. Αντικατοπτρίζουν τον εαυτό μας, αυτά που μας απασχολούν κατά καιρούς, τις αδυναμίες μας, τις μεγάλες μας αγάπες. Είναι όλες μοναδικές.
Δε θυμάμαι σε ποια από αυτές τις λίστες είδα για πρώτη φορά το Τραγούδι του Χιλμπίλη. Νομίζω ήταν σε μια καλοκαιρινή. Μου έκανε εντύπωση το ωραίο εξώφυλλο αλλά και το ότι ήταν ήδη μεγάλη εμπορική επιτυχία στην Αμερική ενώ δεν είχα ξανακούσει να μιλάνε γι αυτό. Το διάβασα λίγες μέρες πριν τελειώσει η χρονιά και είναι πιστεύω ένα σημαντικό βιβλίο. Όχι τόσο για τη λογοτεχνική του αξία γιατί νομίζω ότι ο τρόπος που γράφει ο Vance, δεν έχει ιδιαίτερη τέχνη όσο για το περιεχόμενο του. Έμαθα πολλά από αυτό το βιβλίο για τη σύγχρονη Αμερική, πράγματα που έχουμε δει και σε ταινίες όπως το Florida project και το 99 Homes, αλλά που εδώ τα βλέπουμε πιο αναλυτικά. Σίγουρα η ιστορία ενός ανθρώπου δεν μπορεί να αποτελεί την ιστορία ενός ολόκληρου λαού. Είναι όμως και αυτό κομμάτι της ιστορίας σήμερα και μας δίνει κάποιες ενδείξεις για το πώς ας πούμε ένας καραγκιόζης όπως ο Τραμπ έγινε πρόεδρος αυτής της μεγάλης χώρας.
Αμέσως μετά το Τραγούδι διάβασα το”Ας τελειώνουμε με τον Εντύ Μπελγκέλ”. Είναι μια παρόμοια ιστορία στην Ευρώπη αυτή τη φορά. Ο Edward Louis, διηγείται με ντοκιμαντερίστικο τρόπο την παιδική του ηλικία σε μια φτωχή οικογένεια στη Βόρεια Γαλλία. Και οι δυο συγγραφείς τονίζουν τη σημασία της εκπαίδευσης για τη βελτίωση του επιπέδου ζωής. Και οι δύο επιμένουν ότι ζούσαν σε μια οικογένεια που τους αγαπούσε πολύ, παρόλο που για μια αναγνώστρια από την Ελλάδα αυτή η αγάπη ηχεί κάπως παράξενα, αλλά είμαι σίγουρη ότι αυτό έχει να κάνει με την ιδέα που έχει ο καθένας για την αγάπη. Για να ολοκληρώσω τη μελέτη του θέματος “Η φτώχεια στον σύγχρονο κόσμο” είδα την ταινία του Ken Loach “Εγώ, ο Ντάνιελ Μπλέικ”. Αμερική, Γαλλία, Αγγλία, ανεργία, φτώχεια, εξαρτήσεις, αρρώστιες. Παρόμοιες ιστορίες που σε κάνουν να σκέφτεσαι, να εξεγείρεσαι, να αναρωτιέσαι.
Και μετά διάβασα το Factfulness. Ακριβώς τη στιγμή που είχα αρχίσει να λέω διάφορα κλισέ του τύπου “οι φτωχοί γίνονται φτωχότεροι και οι πλούσιοι πλουσιότεροι” ήρθε ο Rosling και με έκανε πάλι να αλλάξω γνώμη. Αν και όχι εντελώς.
Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι το Factfulness (εγκυρογνωμοσύνη το μετέφρασαν στα ελληνικά, είναι ένας νεολογισμός, όπως και η λέξη στα αγγλικά) έρχεται σε πλήρη αντίθεση με όλα τα προηγούμενα. Σύμφωνα με το Rosling και οι τρεις χώρες που ανέφερα παραπάνω, ανήκουν στις χώρες στην τέταρτη στάθμη εισοδήματος, με κατά κεφαλή εισοδήματα πάνω από 20.000 δολάρια το χρόνο με πολύ υψηλό επίπεδο υγείας που μας επιτρέπει να ζούμε πάνω από 75 χρόνια κατά μέσο όρο. Σε αυτή τη στάθμη εισοδήματος ανήκει και η Ελλάδα. Έχουμε όλοι πρόσβαση σε ηλεκτρική ενέργεια, πρόσβαση σε νερό μέσα στο σπίτι μας, τηλεπικοινωνίες, πρόσβαση σε δομές υγείας, 9 ή και περισσότερα χρόνια υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Πώς γίνεται να είμαστε τόσο φτωχοί ώστε η οικογένεια του Εντύ να πρέπει να ζήσει 7 άτομα με 700 ευρώ; Αλλά και γύρω μας, πώς γίνεται να έχει εξελιχθεί τόσο πολύ η χώρα μας και ταυτόχρονα να νιώθουμε ότι τίποτε δεν έχει αλλάξει;
Ο Hans Rosling μαζί με το γιο του Ola Rosling και τη νύφη του Anna Rosling Ronnlund αποφάσισαν να συγκεντρώσουν σε ένα βιβλίο όλες τις πληροφορίες που συνέλεγαν τα τελευταία 30 χρόνια στα πλαίσια της δουλειάς του πρώτου ως καθηγητή δημόσιας υγείας, συμβούλου του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, γιατρού και διεθνή ομιλητή. Ο Rosling, ταξίδευε ανά τον κόσμο και πρόσφερε τις υπηρεσίες του όταν ξεσπούσαν θανάσιμες μεταδοτικές ασθένειες, εργάστηκε στην Αφρική, στην Ασία, στην Αμερική. Το 2005 σύστησαν το ίδρυμα Gapminder, με σκοπό να συγκεντρώσουν αυτές τις πληροφορίες και να τις παρουσιάσουν με ένα ενδιαφέροντα οπτικά τρόπο. Στις ομιλίες που έκανε, ρωτούσε πάντα το κοινό του μερικά απλά πράγματα για τον κόσμο μας: αν η ακραία φτώχεια αυξήθηκε τα τελευταία 30 χρόνια, τί ποσοστό κοριτσιών παρακολουθεί την πρωτοβάθμια εκπαίδευση, πού κατοικούν οι περισσότεροι άνθρωποι στον πλανήτη. Και αυτό που τον εντυπωσίαζε πάντα ήταν το πώς σε όλο τον κόσμο, άνθρωποι υψηλής ευφυΐας και μόρφωσης, αγνοούσαν τις απαντήσεις, ή πίστευαν πράγματα που ίσχυαν τη δεκαετία του 1960.
Το Factfulness είναι λοιπόν η απόπειρα να απαντήσει με στοιχεία και αποδείξεις όλες αυτές τις ερωτήσεις και να μας δείξει ότι παρόλη την αίσθηση μας για το αντίθετο, ο κόσμος πράγματι αλλάζει και μάλιστα προς το καλύτερο.
Το βιβλίο διαβάζεται εύκολα και είναι ένας θησαυρός πληροφοριών και γνώσεων. Βρήκα ενοχλητικό το κάπως υπεροπτικό ύφος του Rosling, ανά διαστήματα, αλλά αυτά που λέει είναι τόσο συναρπαστικά που δεν μπορούσα να σταματήσω να διαβάζω. Το βιβλίο δεν γράφτηκε για να μας παρηγορήσει, για να μας κάνει να αισθανθούμε καλύτερα, εμάς που το διαβάζουμε και που σίγουρα ανήκουμε στην 4η στάθμη. Γράφτηκε για να μας δώσει επικαιροποιημένες πληροφορίες αλλά και ένα τρόπο σκέψης που θα βασίζεται στα γεγονότα και όχι στα ένστικτα μας. Ανακατεύοντας hard data, προσωπικές ιστορίες από τη ζωή του ως γιατρός και καθηγητής στο Ινστιτούτο Karolinska, αλλά και παραδεχόμενος τα προσωπικά του λάθη που μπορεί να κόστισαν τη ζωή ανθρώπων, μας δίνει μια πλούσια περιγραφή του κόσμου μας σήμερα. Ο Rosling δεν υποστηρίζει ότι όλα είναι αγγελικά φτιαγμένα και ότι πρέπει να σταματήσουμε να αγωνιζόμαστε για βελτίωση. Δεν πιστεύει στο διαχωρισμό των χωρών σε ανεπτυγμένες και υπό ανάπτυξη, δεν πιστεύει ότι η θρησκεία παίζει τόσο μεγάλο ρόλο όσο νομίζουμε, είναι σίγουρος ότι ο μόνος τρόπος να αλλάξει ριζικά η ζωή των ανθρώπων είναι η αύξηση του εισοδήματος του. “Οι αριθμοί μας δίνουν σημαντικές πληροφορίες αλλά δε λένε όλη την αλήθεια”.
Θα αναφερθώ σε ένα μόνο στοιχείο του βιβλίου γιατί θέλω να το συσχετίσω με τη λογοτεχνία που παρακολουθούμε σε αυτό το μπλογκ. Μιλώντας για τον πληθυσμό που αυξάνεται ο Rosling, μας τονίζει ότι οι ανερχόμενες περιοχές του πλανήτη είναι η Ασία και η Αφρική. Αν είστε επιχειρηματίας και ψάχνετε για ευκαιρίες επενδύσεων εκεί πρέπει να στραφείτε. Κι εδώ θα ήθελα να παρατηρήσω ότι αυτό συμβαίνει ήδη στο χώρο το βιβλίων. Τα επόμενα χρόνια θα δούμε πολλές νέες συγγραφείς με καταγωγή από την Αφρική να δημοσιεύσουν το πρώτο τους βιβλίο. Ενδεικτικά αναφέρω τρία τέτοια βιβλία που έχουν ήδη κυκλοφορήσει και το τρίτο μεταφραστεί και στα ελληνικά: We need new names της Violet Bulawayo, Homegoing της Yaa Gyasi, Ghana must go της Taiye Selasi.
Διαβάστε αυτό το βιβλίο αν θέλετε να έχετε μια πιο έγκυρη γνώμη για το πως διαμορφώνεται η κατάσταση στον πλανήτη. Επισκεφτείτε την ιστοσελίδα gapminder.org και την εφαρμογή dollarstreet που θα σας δείξει την πραγματική ζωή των ανθρώπων ανάλογα με το εισόδημα τους, τα σπίτια τους, τον τρόπο που μαγειρεύουν, τα ρούχα τους, τα παιχνίδια των παιδιών τους. Για μας τους εκπαιδευτικούς έχει πραγματικά φανταστικό υλικό για να μιλήσουμε στους μαθητές μας για τον πλανήτη.
Ο κόσμος συνεχίζει να αλλάζει και πρέπει συνέχεια να επικαιροποιούμε τις γνώσεις μας και την κοσμοθέωρηση μας. Ας είμαστε όπως λένε οι Rosling και Ronnlund ταπεινόφρονες και φιλοπερίεργοι με ανοιχτό πνεύμα και σε ενεργή αναζήτηση.
Πριν λίγες μέρες διάβασα στον τοίχο του δικτυακού φίλου, Σπύρου Παρίση, ένα ποίημα του. Καθώς τελείωνα το Factfulness το σκεφτόμουν όλο και περισσότερο:
” Ἡ ἄγνοια εἶναι ἀλαζονική.
Τὰ θέλει ὅλα δικά της.
Βγαίνει στοὺς δρόμους
καὶ μαζεύει πιστούς.
Ἔχει αὐτοπεποίθηση μεγάλη.
Τὰ κεφάλια εἰς τὰ ὁποῖα διεισδύει
καὶ ἐγκαθίσταται μὲ εὐκολία
ἐξακολουθοῦν καὶ μετὰ τὴν ἐγκατάσταση
νὰ παραμένουν ἄδεια.
Ἡ γνώση εἶναι ἄπιστη.
Ἀμφιβάλλει.
Ἀλλάζει εὔκολα γνώμη
μόλις ἀλλάξουν τὰ δεδομένα.
Εἶναι εὐάλωτη καὶ τὰ βάζει
Κυρίως
μὲ τὸν ἑαυτό της.
Σε καμμιὰ συνωμοσιολογία
Σὲ καμμιὰ προπαγάνδα
δὲν ἀνοίγει τὴν πόρτα της.
Τρώγεται μὲ τὰ ῥοῦχα της.”
Είναι κι ένα ωραίο εργαλείο για μελλοντικά διαβάσματα αυτές οι λίστες. Βιβλία που ίσως δεν είχαμε προσέξει, τώρα φαίνεται να κινούν το ενδιαφέρον μας.
ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΞΕΡΟ ΨΩΜΙ 